کتاب نوروزنامه منسوب به حکیم عمر خیام ریاضی دان، ستاره شناس، فیلسوف و شاعر پرآوازه پارسی زبان بر اساس نسخه تصحیح شده مجتبی مینوی برای اولین بار در افغانستان منتشر شد.
این کتاب در سلسله کتاب های ادبی انتشارات آرمان شهر (سیمرغ) و به مناسبت نوروز ۱۳۹۳ با مقدمه استاد پرتو نادری چاپ شده است.
نوروزنامه در متون کلاسیک ما تنها اثر مستقلی است که درباره نوروز نوشته شده است. نظریات اهل تحقیق در مورد انتساب این کتاب به حکیم عمر خیام نیشابوری متفاوت از هم است. عده ای معتقدند که این کتاب به قلم کس دیگری نوشته شده و صرفا منسوب به خیام است؛ عده ای آن را از خیام می دانند و عده ای دیگر نیز نظر می دهند که نوروزنامه بر اساس یادداشت های پراکنده حکیم پس از وفات او گرد آمده است. با این اوصاف مجتبی مینوی در پاره ای از مقدمه این کتاب که در سال ۱۳۱۲ برای اولین بار منتشر شد نوشته است: “چه کسی را جز خیام توان یافت که با او هم عصر بوده باشد و چنین رسالهای را نوشته باشد آن گاه این قدر گذشت کرده باشد که نام خیام را بر آن بگذارد؟”
هر چند تعدادی از صاحب نظران ایراداتی از نوع اشتباهات تاریخی، انشای سریع و نقص های عبارتی بر آن گرفته اند اما اهمیت این کتاب به مراتب بیشتر از نقص های وارده است. همان طور که تذکار رفت در میان متون کلاسیک ما نوروزنامه تنها کتاب مستقلی است که به جشن تاریخی و پر اهمیت نوروز پرداخته است در حالی که شعر پارسی در طول تاریخ خود انباشته از نوروز و عناصر پیرامونی آن است و همین طور این جشن کهن قرن های قرن است سالی یک بار به خانه دل های مردم این جغرافیا سر زده، از آن خشونت زمستان را زدوده و به جایش سبزه مهربانی کاشته است.
جدای از ذکر فراوان نوروز در تاریخ ادبیات پارسی به خصوص در آثار استادان سبک خراسانی، تأثیر باز زنده شدن طبیعت در ادبیات و فرهنگ ما تا به پایه ایست که حتی به متون عظیم عرفانی ما راه یافته است و شاعرانِ عارف فراوانی هر جا خواسته اند از زیبایی و جلال یاد کنند بدان اشاره ای داشته اند.
از مولانا جلاالدین محمد بلخی می خوانیم:
نوروز رخت دیدم خوش اشک بباریدم
نوروز و چنین باران باریده مبارک باد
***
زلف تو شب قدر و رخ تو همه نوروز
ما واسطه روز و شبش چون سحر آییم
***
شیخ فریدالدین عطار نیشابوری می فرماید:
جهان از باد نوروزی جوان شد
زهی زیبا که این ساعت جهان شد
***
چو سال آمد مبارک دان تو نوروز
که دیدستی حقیقت عید نوروز
***
جناب سنایی غزنوی فرموده است:
کرد نوروز چو بت خانه چمن
از جمال بت و بالای شمن
***
با تابش زلف و رخت ای ماه دل افروز
از شام تو قدر آید و از صبح تو نوروز
***
ابوالمعانی بیدل دهلوی می فرماید:
تجدد از بهارت رنگ گرداندن نمیداند
نفس هر پر زدن بیپرده دارد صبح نوروزی
***
ابوسعید ابوالخیر می فرماید:
نوروز شد و جهان برآورد نفس
حاصل ز بهار عمر ما را غم و بس
آن چه آمد مرور سرسری و کوتاهی بود در متون شاعران عارف پارسی سرا و مراد از ذکر این نمونه ها نشان دادن اهمیت نوروز بود که تا چه حد در این جغرافیای فرهنگی جایگاه داشته است و این مهم اهمیت تنها کتاب مستقل در متون کلاسیک ما را نشان می دهد که به نوروز پرداخته آن هم منسوب به قلم یکی از بزرگترین سردمداران عرصه علم و ادب پارسی زبانان حکیم عمر خیام.
اما اگر به محتوای نوروزنامه برگردیم بر علاوه نکاتی که ذکر شد در آن اطلاعات زیاد دیگری نیز موجود است مثلا نام انواع اسب ها و توضیحاتی در این باب؛ ذکر نام انواع شمشیرها، باورهایی که گذشته گان ما نسبت به زیبا رویان داشته اند؛ آیین پادشاهان؛ علامت گنج ها و دفینه ها و خصوصیاتی که گذشته گان ما برای زر و سیم قایل بودند. انواع شراب ها و ضررها و دفع ضررهای شان و… همه این اطلاعات در قالب نثر شیرین قرن پنجم هجری و پیچیده در قالب حکایت ها و افسانه هایی گیرا به این کتاب ارزش ادبی بالایی نیز داده است و مخاطب آشنا با نثر کلاسیک ما را شیفته خود می سازد.
در پایان این که حکیم عمر خیام نیشابوری می فرماید:
بر چهره گل نسیم نوروز خوش است
در صحن چمن روی دل افروز خوش است
از دی که گذشت هر چه گویی خوش نیست
خوش باش و ز دی مگو که امروز خوش است
شناسنامه:
نوروزنامه
رساله ای در منشاء، تاریخ و آداب جشن نوروز
حکیم عمر خیام
به کوشش مجتبی مینوی
مقدمه: پرتو نادری
روی جلد براساس بخشی از نقاشی استاد کمال الدین بهزاد
طرح جلد و برگ آرایی: روح الامین امینی
انتشارات آرمان شهر
چاپ اول: نوروز ۱۳۹۳
شماره گان: ۱۰۰۰
مقدمه نوروزنامه: حکیم عمر خیام یا خیامی و نوروزنامه
شناسنامه و جایگاه علمی
پرتو نادری
