سیاست نامه، سری از نشریات آرمان شهر است که بیشتر به مسائل مهم، تئوریک و علمی می پردازد. اکنون شماره ی ۱۴ و ۱۵ آن زیر عنوان «شهر و جنگ» منتشر شده و در اختیار پژوهشگران، دانشجویان و علاقمندان به مسائل افغانستان قرار گرفته است.
بخشی از پیش گفتار کتاب
به بیان استیفن گراهام، جغرافیدانان و سایر دانشمندان علوم اجتماعی تمایل دارند از مطالعه جنگ چشم‌پوشی کنند به این دلیل که جنگ را یک «وضعیت غیرعادی و استثنایی» میدانند. این امر به ویژه در مطالعات شهری صادق است. با این حال در قرنی که گذشت شهرهای بسیاری در اثر جنگ ویران شده و مردمان بسیاری کشته یا مجبور به ترک خانه و کاشانه خود شدند. در قرن حاضر نیز مردمان شهرهای بیشماری در حال جنگ و آوارگی یا هراس از آن به سر میبرند. در این گوشه دنیا مردمان کابل، قندهار، بغداد، بصره، غزه، بیت المقدس و… جان خود را در حملات تروریستی و بمباران یا «جنگ با ترور» از دست میدهند و شهروندان نیویورک، لندن، مادرید و… زندگی روزانه خود را با هراس از حملات تروریستی آغاز میکنند.
بعد از واقعه ۱۱ سپتامبر ۲۰۱۱، جهان غرب، مدعی «جنگ با تروریسم» شد. امروز روشن است که تعریف کلاسویتز از میادین جنگ به عنوان درگیری متقارن بین نیروی نظامی دول در فضای باز، به پایان رسیده است. جنگ بار دیگر به درون شهرها وارد شده – به فضای زندگی روزمره و قلمرو خصوصی خانه ها- و دوباره شهرها به اشغال نظامی در آمده‌اند.
از سویی دیگر، شهر همواره با مفهوم سیاست در ارتباط بوده است. مروری بر واژه شناسی “شهر” در زبان های مختلف بیانگر این واقعیت است که تمامی واژه هایی که برای بیان شهر به کار گرفته میشود به نوعی بر نظم، حکومت و برتری یک طبقه یا قشر اجتماعی تاکید دارند.
نزدیک به نیم قرن است که افغانستان درگیر جنگ بوده و هست، بررسی دلایل و تاثیرات فضایی جنگ از منظر جامعه‌شناسی شهری و جغرافیای سیاسی از اهداف این شماره از سیاست‌نامه با عنوان «شهر و جنگ» است. سئوالی کلیدی که در پی یافتن پاسخ آن هستیم:چرا برخی شهرها در دوران جنگ مهم میشوند یا به صحنه رویارویی و جنگ تبدیل میشوند؟
در این مجلد با تمرکز بر کابل، پایتخت افغانستان، کوشیده‌ایم از ابعاد مختلفی به این مساله نگاه کنیم. بیش از چهار دهه است که کابل به طور مستقیم و غیر مستقیم درگیر جنگهای بینالمللی و داخلی است. این جنگها نه تنها باعث کشتار، آوارگی و مهاجرت میلیون ها نفر، تخریب فیزیکی گسترده کابل و مانع عمده رشد و توسعه امکانات و زیر ساختهای آن در چند دهه اخیر شده است بلکه وضعیت نابسامان سیاسی- اجتماعی، منجر به وضعیت آشفته مالکیت، زمین، سوء استفاده قدرتمندان و زورمندان از نفوذ و قدرت خود برای تصرف زمینهای دولتی و عمومی و در نهایت شیوع اسکان غیررسمی شده است.
در این مجموعه، ده مقاله، در دو بخش گردآوری شده است. به دلیل فقدان آثار بومی قابل ملاحظه در این زمینه، اکثر مقالات به وسیله متخصصان غربی تهیه و از زبان انگلیسی به فارسی برگردان شده‌اند. بیشک، این نویسندگان در چارچوبی پژوهش کردهاند که خود بیتاثیر از جو عمومی جدید جنگی در غرب نیستند. اما اهمیت پژوهش آنان در این است که به ما اجازه میدهد با بررسی نمونه شهر کابل به استراتژیهای جدید جنگی و مدلهای مداخله نظامی پی ببریم.
بخش اول با عنوان «چه کسی بر کابل حکومت می کند؟» دربرگیرنده نوشتههایی است که چرایی اهمیت شهرها و تلاش برای کنترل نظامی- سیاسی آن ها را با نگاهی به شهر کابل واکاوی میکند.
مقاله اول با عنوان «شهرها، جنگ و تروریسم»، شهرها را مکان های استراتژیک مهمی میداند که برای آبادانی آن ها برنامهریزی و طراحی میشود اما نابودی آن ها نیز به همان میزان مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار میگیرد.
در مقاله «شهر و هژمونی: نقش نیروهای سیاسی در تحولات شهری» به ابعاد سیاسی و نهادی شهر به دلیل داشتن قدرت و ساز و کار کنترل بر دیگر ابعاد حیاتی شهر، پرداخته شده است. از سوی دیگر شهرها به دلیل جای دادن مراکز اقتصادی و سیاسی مهم کشورها در خود، به عنوان اهداف نظامی مهمی برای طرفهای درگیر به شمار میروند.
مقالهی «چه کسی بر کابل حکومت میکند؟» سیاست های شهری در یک پایتخت پس از جنگ را توضیح میدهد. با شدت گرفتن پیوندهای درونی بین المللی و اظهارات همزمان که «شهرها جای حکومت داری ملی را خواهند گرفت»، پایتخت ها به نقاط برخورد بین کنترل سیاسی و حذف، ثروت و فقر و نیز سنت و مدرنیته تبدیل می شوند.
در مقاله «جهان شهرکابل: امپراتوری جغرافیای سیاسی از دیدگاه برنامه ریز» مفهوم جهان شهرگرایی به عنوان چارچوب نظری به منظور کاوش شهرنشینی و اخلاق برنامهریزی در کابل مورد استفاده قرار گرفته است. این نکته قابل تأمل است که “جهان شهرگرایی” کابل دامنهای از خانوارهای کاملا آسیب پذیر تا دولت های ملی و شهری تا وزارت خارجه و دفاع ایالات متحده آمریکا را در بر میگیرد که علاوه بر آن، شامل یک جامعه کمک رسانی بینالمللی است که در برابر انگیزه تمویل کنندگان و کارکنان خود برای «نجات افغانها» مبارزه میکند و شاید از سوی افغان ها در صحنههای قدرت و گفتمان سیاسی سخن میگوید.
«چرخه معکوس: کابل و رقابت مردان قدرتمند برای کنترل قندهار: ۲۰۰۶-۲۰۰۱» آخرین مقاله از بخش اول است که بر ولایت قندهار تمرکز دارد. ولایت قندهار فضای ویژه ای را در تاریخ و سیاست افغانستان اشغال کرده و تقریبا خاستگاه تمامی حکمرانان کشور در چند سده اخیر بوده است. نکته جالب توجه در این مقاله اهمیت رابطه با کابل برای کسب مشروعیت سیاسی به ویژه بعد از سال ۲۰۰۱ و کمرنگ شدن ساز و کارهای سنتی – قبیلهای است.
بخش دوم این کتاب با عنوان «کابل در جنگ» به آثار و پیامدهای نزدیک به نیم قرن جنگ در افغانستان به ویژه بر شهرنشینی کابل می‌پردازد. مقاله اول با عنوان «سیاست شهری در کابل از زمان ظاهرشاه» برنامه ریزی شهری کابل را با توجه به عملکرد شهری این خطه به عنوان پایتخت، از زمان ظاهر شاه تا به امروز بررسی میکند.
مقاله بعدی «کابل در جنگ، (۱۹۹۲-۱۹۹۶)؛ دولت، قومیت و طبقات اجتماعی» توجهی اصلی به جنگ داخلی افغانستان در طول سال های ۹۶-۱۹۹۲ دارد. در طول این ۴ سال بحرانی، کابل مدلی ناقص از کل کشور افغانستان بود. در این مقاله شهر کابل به عنوان استعاره‌ای از دولت، مکانی که در آن هویتهای اجتماعی باز تعریف شدند و مرکز قمار اقتصادی و مرکز تقابل شهر/روستا مطرح شده است.
مقاله «کابل، پایتختی غیر رسمی» به یکی از حادترین مشکلات شهر کابل یعنی کمبود مسکن و اسکان غیر رسمی می‌پردازد. رشد سکونت گاه های غیر رسمی در شهر کابل، معلول ناکارآمدی ساختارهای کلان سیاسی– اقتصادی، فقر اقتصادی و توزیع نابرابر امکانات بین شهر و روستا، بی ثباتی سیاسی و دهه ها جنگ، عدم حاکمیت قانون، مخدوش بودن حقوق مالکیت و سوء استفاده نیروهای قدرت از زمین های دولتی بوده است.
مقاله «همبستگی شهری در کابل؛ چالش ها و تهدیدها»، جداییگزینی شهری در کابل را بر اساس ایدئولوژی، قومیت و طبقه اقتصادی – اجتماعی بررسی می کند. به باور نویسنده، این جای‌گزینی برای ثبات کنونی و آتی و پایداری توسعه شهری در این شهر خطرناک است. مقاله پایانی این کتاب «شهر به عنوان صحنه» الگوهای خشونت در دو شهر کابل و کراچی را با هم مقایسه میکند.
نام کتاب: شهر و جنگ
به کوشش: شورانگیز داداشی و با همکاری دکتر حسن جواهری
مترجم: خلیل رستم خانی
طراحی و برگ آرایی: روح الامین امینی
ناشر: انتشارات آرمان شهر
چاپ اول: ۱۳۹۱ خورشیدی
