روح الامین امینی
چندی پیش در دفتر یکی از دوستان کتابی دیدم به نام “دیوان خلیفه قاسم قاسمی” کتاب را برداشتم و بعد از نگاهی گذرا به چند غزل آن متوجه شدم که شاعر این دیوان هر که بوده بهره سرشاری از ذوق و شاعرانگی داشته و از منظر پختگی و روانی کلام نیز شاعر قدرتمندی بوده است. همین نکات سبب شد که طمعِ داشتن این کتاب در دلم گل کند و همزمان با آن حس کنجکاویم نیز تحریک شود که چگونه تا به حال نام شاعری به این پایه از قوت به گوشم ناآشناست.
آن دوست گرامی نیز متوجه این میل شد و با روی گشاده کتاب را به من هدیه کرد.
این کتاب به کوشش پروفیسورعبدالله بختانی خدمتگار گرد آمده و با ۴۸۸ صفحه راهی بازار کتاب شده است.
پیشگفتار آن با خاطره ای از دوران کودکی آقای بختانی شروع می شود که روزی پدرش یک کتاب خطی را که به قلم پسر مامایش میا عبدالرحمان است به او می سپارد و می گوید کتاب را بخوان و چیزی از آن بیاموز.
آقای بختانی در قسمتی از پیشگفتار کتاب می نویسد که در آن زمان “لفظ آن را به سختی خوانده می توانستم و به معنای آن بو نمی بردم. به پدرم با اندکی بی ادبی طفلانه گفتم بابه! این کتاب با من گپ نمی زند. او گفت کتاب را خوب نگهدار، تو هنوز صغیر هستی، درس می خوانی، از دربار خداوند امیدوارم که آن قدر قابل و لایق شوی که این گونه کتاب ها همراهت گپ بزند… میدانی؟ این کتاب “خلیفه قاسم” است شخصی که مادرم، ماماهایم و خاندان شان اولاد او هستند.”
خلاصه این نسخه خطی بعد از ده ها سال منبع دیوانی می شود به نام دیوان “خلیفه قاسم قاسمی” که در سال ۱۳۹۲ هجری خورشیدی منتشر شده است.
آقای بختانی در پیشگفتار کتاب در مورد نام شاعر می نویسد “در مقاطع اشعار نام و تخلص شاعر (قاسم) و یا (قاسمی) آمده است. در روایات شفاهی به نام (خلیفه قاسم) یاد می شود و از نام پدر و اصل و نسب وی از این دیوان سرنخی به دستم نیامده است.” در این پیشگفتار البته سراغی از تاریخ تولد و وفات شاعر نیز نیست و در این باب به عبارت هایی از این دست اکتفا شده است: “تاریخ تولد و وفات خلیفه قاسم را ذات اقدس محیی و ممیت بی چون می داند و بس.” البته این همه ماجرا نیست و در مورد محل تولد و زیست گاه شاعر نیز این جملات را می خوانیم: “در مورد جای پیدایش وی به صراحتی دست نیافته ام و در قطعه یی شاعر خویشتن را «قاسم چهارباغ» خوانده است، می خوانیم:
قاسمم قاسم چهار باغ که اسرار ازل
نیست پوشیده ز من خلق چه دانند مرا؟
هم دانم ز خدا و همه دانم او را
همه دانند که اندر همه دانند مرا
بنابر آن، چهارباغ (شهر چهارباغ صفا) را یقیناً محل زیست و وفات شاعر می دانم.”
با این اوصاف تنها در مورد مقبره شاعر در چهارباغ صفای ولایت ننگرهار در پایان این کتاب تأکید وجود دارد و آقای بختانی نوشته است:
“مزار فیض آثارشان در چهارباغ صفای سرخرود ننگرهار مرجع و زیارت گاه خاص و عامست و به «خلیفه بابا» شهرت دارد”
وقتی به سراغ پیشگفتار کتاب رفتم توقع داشتم اطلاعات مفیدی در مورد شاعر ارایه کند آن هم شاعری که نامش را در هیچ تذکره ای ندیده بودم و اینک از این نام ناآشنا یک دیوان شعر در اختیار داشتم که اگر تنها چند بیت از این دست را هم می دیدم مرا کنجکاو می کرد:
تراست ناز که سلطان حسن و تمکینی
مرا هزار نیاز و هزار مسکینی
چه آتشی که دلم را تمام سر تا پا؟
ز سوز تا نگدازی ز پای ننشینی
مگر که مصلحت کار من در این دیدی
که هیچ مصلحت کار من نمی بینی
ص ۴۰۲/ غزل ۴۴۵
****
نه از خطاست که در ابروی تو چین باشد
تو نازنینی و ناز تو نازنین باشد
قیامت است بر آن رو نقاب زلف اما
نقاب اگر بگشایی قیامت این باشد
ص ۱۵۹/ غزل ۱۴۹
اما پیشگفتار کتاب نه تنها که راهگشا نشد بلکه حس کنجکاوی مرا به شک مبدل ساخت. هرچند آقای بختانی در مقدمه کتاب گفته بود که دو نسخه خطی از این دیوان وجود دارد اما نوشته بود که نتوانسته آن نسخه دیگر را پیدا کند و تمام این دیوان بر اساس نسخه بی سر و تهی که نزد خود او موجود بوده گرد آمده است.
شاعری که نه نام و نشان اش مشخص است، نه تاریخ تولد و وفات اش و نه زادگاه و محل زندگی اش با بیش از ۵۰۰ شعر مرا وادار به جستجو کرد. و خیلی زود متوجه شدم که این دیوان از قاسم انوار شاعر و صوفی قرن هشتم و نهم هجری است که نام و نشان و زندگی نامه و تاریخ تولد و وفاتش را می توان در متون زیادی پیدا کرد از نفحات الانس جامی گرفته تا حبیب السیر غیاث الدین خواند میر، تذکره الشعرای دولتشاه، ترجمه فخری هروی از مجالس النفایس و تاریخ ادبیات ایران از ادوارد براون و هم چنین تاریخ ادبیات ایران از داکتر ذبیح الله صفا.
با این اوصاف می بینیم که این دیوان نه به صورت کامل و با نامی مجعول (خلیفه قاسم قاسمی) و با اطلاعاتی اشتباه در مورد زادگاه و زیست گاه شاعر در کابل چاپ شده است.
حتی آقای بختانی خدمتگار در این کتاب رگ و ریشه خود را نیز منتسب به شاعر می داند وقتی از زبان پدر خود می نویسد: “این کتاب «خلیفه قاسم» است شخصی که مادرم، ماماهایم و خاندان شان اولاد او هستند.”
پرسش این است که در تصحیح یک نسخه خطی و ارایه یک کار اکادمیک چنین اطلاعاتی چگونه می تواند مدار اعتبار باشد.
قسمت زیادی از مقدمه ۲۳ صفحه ای این دیوان را جملاتی از این دست در بر گرفته:
“ولی الله و شخص بزرگواری بود خانقاه، مسجد و حلقه درس داشت، آن قدر به جا رسیده بود که در زمره جنیات هم مریدان زیادی داشت.”
یا خاطره ای که آقای بختانی در مورد یکی از دیدارهایش از قبر جعلی شاعر نقل می کند:
“پس از اتحاف دعا، در حال برآمدن گونه ای از سکون و آرامش قلبی روان و مشاعر بنده را طوری فرا گرفته بود که خود را کاملا در یک حالت خلسه احساس نموده در می یافتم که کسی ضمیرم را اینگونه مخاطب و معاتب ساخته: تو که کتاب های خود و دیگران را چاپ می نمایی چرا کتاب بابایت را فراموش کرده ای؟”
و یا این که صاحب این دیوان جنیات را به لغمان، خراسان، هندوستان، بلخ، بدخشان، سقر، دریای عمان، نیشابور و پراچغان فرستاده که برای اثبات فضیلت اش به مهمانی که قصد مشاعره با او داشته از هر کدام از شهرهای مذکور کشمش و زیره و نخود… آوردند و سفره ای آراستند و مهمانی که به قول نویسنده از ایران یا توران یا کرمان آمده بود را از مشاعره منصرف کرد.
درست است که نویسنده می خواسته با بیان این مطالب بگوید مردم نسبت به ایشان این قدر عقیده دارند اما ذکر این افسانه های خرافی در مقدمه دیوانی که جناب محقق و نسخه شناس عزیز حتی نام درست شاعر را نمی داند و نوشته از تاریخ تولد و وفاتش فقط خداوند آگاه است و زادگاه و زیست گاهش را ذکر نمی کند چه معنایی دارد.
آقای بختانی در قسمتی از مقدمه این دیوان نوشته است: “با وجود جستجوی پیگیر، درباره شناخت این شاعر و شعر وی در اسناد تحریری، خطی و چاپی، به جز یگانه دیوان خطی موجوده به منبع دیگری دست نیافته ام.”
در حالی که این دیوان ۵۵ سال پیش از امروز از سوی انتشارات سنایی و به کوشش زنده یاد سعید نفیسی منتشر شده است و بر علاوه آن داکتر ذبیح الله صفا در تاریخ ادبیات ایران می نویسد: “از کلیات آثار سید نسخ متعدد در دست است.” همچنین نه تنها سال تولد و وفات بلکه اطلاعات کاملی از زندگی شاعر در تذکره ها و کتاب های متعدد تاریخ ادبیات آمده است.
همچنین همین امسال نیز کتابی به نام انیس العارفین همراه با پنج رساله دیگر به نام های «حورائیه»، «مقامات العارفین»، «در بیان علم»، «سؤال و جواب» و «بیان واقعه» از قاسم انوار و به تصحیح دکتر حسن نصیری جامی از سوی انتشارات مولی در تهران منتشر شده است.
ذبیح الله صفا در جلد سوم تاریخ ادبیات ایران شاعر را به این شرح معرفی می کند:
“معین الدین علی بن نصیر بن هارون بن ابوالقاسم حسینی قاسمی معروف به «قاسم انوار» از مشایخ، اهل تصوف و از شاعران پارسی گوی نیمه دوم قرن هشتم و نیمه اول قرن نهم هجری بود. خاندان اش از سادات حسینی تبریز و او خود از پیروان خاندان شیخ صفی الدین اردبیلی بوده و در مشرب تصوف مقامات بلند داشته است. چنان که هم زمانان و یا قریب العهدان وی ازو با احترام بسیار نام برده اند مثلا کمال الدین عبدالرزاق او را «مرتضای اعظم مقتدای مکرم» خوانده و دولتشاه «سیدعارف مقبول الابرار والاخیار صفی المله و الدین شاه قاسم انوار» آورده و خواند میر «حضرت نقابت منقبت سیادت مرتبت معارف شعار هدایت آثار، امیر سید قاسم انوار» نوشته است و دیگران نیز هر یک بر این سیرت و روش ازو با حرمت یاد کرده اند.”
ادوارد براون در تاریخ ادبیات ایران سال و محل تولد او را ۷۵۷ هجری در سراب (سر او) تبریز آورده است و در مورد محل اقامت او می نویسد:
“پس از آن که میر چندی در گیلان اقامت نمود به خراسان رفت و در هرات ساکن شد، و در آن زمان سلطنت تیمور و فرزندش شاهرخ است در آن جا مریدان و شاگردان بسیار از اطراف نزد وی جمع آمدند و به قدری دارای شهرت و عظمت گردید که شاه را تحت الشعاع خود قرار داد.
عبدالرزاق در مطلع سعدین حکایت می کند که چون در سال هشتصد و سی ه/ هزار و چهارصد و بیست و شش م. شاهرخ در مسجد جمعه هرات مورد حمله احمد لر قرار گرفت و مجروح گردید. سید قاسم مورد سو ظن میرزا بایسنغر واقع شد زیرا گفتند که قاتل در پناه او بوده است. از این رو سید ناگزیر شد که هرات را ترک گوید و به سمرقند برود و در آن جا در ظل عنایت میرزا الغ بیک قرار گیرد.
معذالک چند سال بعد دیگر بار به خراسان مراجعت فرمود و در خرجرد که شهری است در ولایت جام منزل گزید و هم در آن جا به سال هشتصد و سی و هفت ه./ هزار و چهارصد و سی سه م. وفات یافت.”
ذبیح الله صفا نیز در تاریخ ادبیات ایران این اطلاعات را با استناد به منابعی مانند حبیب و السیر تأیید می کند و در مورد تاریخ وفات قاسم انوار می نویسد:
“تاریخ وفاتش را در مآخذ معتبر سال ۸۳۷ هجری نوشته اند.”
نورالدین عبدالرحمان جامی نیز در نفحات الانس می نویسد:
” در تاریخ سنۀ ثلاثین و ثمانمائه، پادشاه وقت را در جامع هرات شخصی زخمی زد. چنان معلوم شد که وی را در لنگر خدمت سیّد خانهای مقفل بوده، به توهم آن که مگر آن به وقوف وی بوده از شهر عذر خواستند. به جانب بلخ و سمرقند رفت و از آنجا مراجعت کرد و در خرجرد جام متوطن شد و در سنۀ سبع و ثلاثین از دنیا برفت و قبر وی آنجاست، رحمه اللّه تعالی.”
ذبیح الله صفا در مورد سن و مدفن قاسم انوار می نویسد:
“سن شاه قاسم انوار هنگام وفات هشتاد سال بود و او را در باغی از خرجرد جام که لنگر (خانقاه) او در آن قرار داشت، و آخرین اقامتگاه او بود دفن کردند. جامی از این آرامگاه که در لنگر سید واقع بوده است صحبت می دارد و این همان بناییست که اکنون در قریه لنگر نزدیک تربت جام باقی ست و به فرمان امیر علی شیر نوایی ساخته شده بود.”
به هر روی با این وجود این دیوان در کابل به نام “دیوان خلیفه قاسم قاسمی” منتشر شده است که مدفن اش در چهارباغ صفای ننگرهار است. اگر این کار را جعل نخوانیم به جرأت می توانیم از آن به عنوان یک اقدام ناشیانه یاد کنیم که باعث سرافکندگی اهل تحقیق و تفحص است.
بدیهی است چنین کارهای ناشیانه ای ارزش و اعتبار آثار علمی را به شدت پایین می آورد و دیگر کسی جرأت نمی کند تحقیقی را با استناد به کتاب هایی که در کشور منتشر می شود انجام دهد. و از این مسأله می توان به عنوان یک ضربه بزرگ فرهنگی یاد کرد.
