رضا نوری روزنامه نگار
منبع: بی بی سی
حنا مینه، نویسنده سوری که روز سه‌شنبه ۲۱ اوت در خانه‌اش در دمشق پس از یک دوره بیماری در ۹۴ سالگی درگذشت، یکی از نویسندگان تأثیرگذار عرب بود که “پدر رمان مدرن” سوریه یا “بنیانگذار رمان سیاسی” در این کشور خوانده می‌شد.
شجاعت آقای مینه هم در ایجاد تشکیلات ادبی در کشورهای استبداد زده عربی و هم در تشویق نویسندگان به پرداختن به موضوعات سیاسی ستودنی بود.
از مبارزه سیاسی تا بنیانگذاری نهادهای صنفی
حنا مینه سال ۱۹۲۴ در روستایی در منطقه اسکندرون به دنیا آمد که در زمان قیمومیت فرانسه بر سوریه، به ترکیه واگذار شد.
او در ۱۹۳۹ همراه با خانواده‌اش به شهر بندری لاذقیه مهاجرت کرد و زندگی در این شهر بعدا الهام‌بخش بسیاری از داستان‌هایش شد.
حنا مینه که در خانواده‌ای فقیر و مسیحی متولد شده بود، پس از آموزش ابتدایی، نتوانست تحصیلات خود را ادامه دهد و از همان کودکی به کارهای مختلف موقتی، از ماهیگیری تا فروشندگی و آرایشگری روی آورد.
در شرایط پرالتهاب آن دوره، حنا مینه از همان نوجوانی به فعالیت‌های سیاسی گرایش یافت و در مبارزات ملی‌گرایانه علیه اشغال سوریه از سوی فرانسه شرکت داشت.
او بارها زندانی شد و سالهایی را نیز به مجارستان، چین و لبنان رفت و در تبعید به سربرد.
اولین متن ادبی که از سوی حنا مینه منتشر شد، داستان کوتاهی بود با عنوان “دختر کوچکی برای فروش” که در سال ۱۹۴۵ در مجله “الطریق” در بیروت به چاپ رسید؛ نشریه‌ای که گرایشات مارکسیستی داشت.
در سال ۱۳۴۷ در روزنامه “الانشا” چاپ دمشق کار روزنامه‌نگاری را آغاز کرد و پس از چندی سردبیری این روزنامه را برعهده گرفت.
حنا مینه در ۱۹۵۱ در تأسیس انجمن نویسندگان سوریه نقش مهمی داشت و سپس زمینه را برای برگزاری اولین کنگره نویسندگان عرب در دمشق در سال ۱۹۵۴ (همزمان با انتشار اولین رمانش) فراهم کرد. پس از این کنگره بود که اتحادیه نویسندگان عرب شکل گرفت.
پس از اینکه آدونیس، شاعر معروف سوری به دلیل ملاقات با روشنفکران اسرائیلی از اتحادیه نویسندگان عرب اخراج شد، حنا مینه نیز در سال ۱۹۹۵ در حمایت از آدونیس از این اتحادیه بیرون آمد.
پیشگام رئالیسم سوسیالیستی در سوریه
این نویسنده در شیوه نوشتن، تحت تأثیر نویسندگان روس نظیر ماکسیم گورکی بود و از سبک رئالیسم سوسیالیستی برای روایت داستان‌هایش بهره می‌برد.
علاوه بر این، در دوره‌ای کار ادبی خود را آغاز کرد که نویسندگان بزرگ عرب به نوشتن رمان‌های سیاسی واقع‌گرایانه روی آورده بودند.
پیشتر نجیب محفوظ در دهه ۱۹۴۰ با سه رمان “خان خلیلی”، “قاهره مدرن” و “کوچه مدق” و دیگر نویسندگان عرب هم مثل عبدالرحمان شرقاوی، ادیب مصری، با رمان “زمین” این راه را آغاز کرده بودند.
حنا مینه نیز که در آثارش برای ایجاد “هشیاری تازه” در ملت عرب، به نفع فقرا و علیه اغنیا و فساد موضع‌گیری می‌کرد، به “رسالت سیاسی و اجتماعی” ادبیات معتقد بود.
او می‌گفت که نویسنده می‌تواند آرمان‌های سیاسی و اجتماعی خود را به شکلی گسترده در آثار ادبی خود به کار گیرد.
حنا مینه در چهل رمانی که در نیم قرن فعالیت ادبی از خود برجای گذاشت، فقر مادی و معنوی مردم و همچنین انزوای قهرمان‌های انقلابی در مقابل هجوم خارجی و استبداد داخلی را نشان می‌داد.
به عنوان نمونه، می‌توان به “چراغ‌های آبی” (۱۹۵۴) اولین رمان حنا مینه اشاره کرد که پیش از انتشار به شکل کتاب، به مدت سه سال به صورت پی‌درپی در یک روزنامه منتشر می‌شد.
موضوع اصلی این رمان، جنگ جهانی دوم و زندگی مردم سوریه در دوران آن جنگ است که با خلق شخصیت “فارِس” قهرمان داستان، روایت می‌شود.
شخصیت فارِس که مثل نویسنده، در خانواده‌ای فقیر متولد شده، در نوجوانی با نیروهای فرانسوی در سوریه درگیر و به قهرمان ملی تبدیل می‌شود، اما در پایان داستان، برای یافتن کار و رسیدن به معشوقه‌اش به نیروهای متفقین می‌پیوندد و دیگران او را به خیانت متهم می‌کنند.
از نظر ساختاری، این رمان شبیه رمان‌های کلاسیک است، اما نویسنده در روایت برخی از حوادث داستان، به نوآوری‌هایی دست زد.
اما “چراغ‌های آبی” چه از لحاظ تاریخی و چه از نظر موضوع، آن طور که کامل خطیب، منتقد ادبی، نیز در کتابی درباره دنیای داستانی حنا مینه تأکید کرده، “پیشگام رمان‌های سوریه” است.
همچنین به نوشته خلیل موسی، دیگر منتقد ادبی جهان عرب، رمان سیاسی در سوریه با “چراغ‌های آبی” آغاز شد که به نوعی دعوت به مبارزه بود.
به پیروی از حنا مینه، نویسندگان دیگر سوری نیز مثل عبدالرحمن پاشا، خلیل سباعی و ابراهیم مرجانی رمان‌هایی را درباره این برهه از تاریخ سوریه نوشتند.
“بادبان و طوفان”، از صد رمان برتر عربی
اما حنا مینه با دومین رمان خود با نام “بادبان و طوفان” (۱۹۶۶) به شهرت رسید که از سوی منتقدان نیز در فهرست صد رمان برتر زبان عربی قرار گرفت.
مینه در این رمان بار دیگر به جنگ جهانی دوم می‌پردازد و تأثیرش را بر سوریه‌ای که همزمان برای استقلال خود، با سلطه فرانسه مبارزه می‌کرد، نشان می‌دهد.
بر اساس این رمان، فیلمی به کارگردانی “غسان شمیط” کارگردان سوری در سال ۲۰۱۲ ساخته شد. همچنین از برخی دیگر از رمان‌های این نویسنده، فیلم‌ها و سریال‌هایی تهیه شده است.
همسایگی با مدیترانه موجب شد که دریا یکی از بسترهای جغرافیایی اصلی دو رمان اول حنا مینه و همچنین دیگر آثار او مثل “لنگر” و “داستان ملوان” شود: “دریا همیشه یک منبع الهام‌بخش بوده است… آرزوی من این است که دمشق به سوی دریا حرکت کند یا دریا به سوی دمشق. این رؤیا زیبا نیست؟”
علیه ژنرال‌های دیکتاتور
از نظر وقایع تاریخی، حنا مینه در رمان‌های خود به غیر از جنگ جهانی دوم و استقلال سوریه، به اتفاقاتی چون کودتای نظامیان، اتحاد موقت مصر و سوریه و جنگ‌های سوریه با اسرائیل پرداخت.
مثلا در “برف از روزنه می‌ریزد” (۱۹۶۹) حنا مینه بحران ناشی از خروج فرانسه از سوریه و قدرت گرفتن ژنرال‌های دیکتاتور در این کشور را دستمایه خلق داستان کرده است.
این رمان که در بیروت منتشر شد، در واقع برگرفته از زندگی واقعی نویسنده در این کشور است، زمانی که به علت مبارزاتش از سوی حکومت دمشق تحت تعقیب بود.
فیاض، شخصیت اصلی رمان “برف از روزنه می‌ریزد” نیز از جانب رژیم حسنی الزعیم، اولین نظامی که پس از استقلال سوریه در ۱۹۴۹ به قدرت رسید، تحت تعقیب است.
فیاض که یک استاد دانشگاه است، تلاش دارد از طریق نوشتن با بی‌عدالتی‌ها مبارزه کند: “بدبختی تو اینجاست که از جماعت نویسندگان هستی. در جامعه‌ای که اهل مطالعه نیستند، قلم خطری ندارد، اما هیاهو ایجاد می‌کند…”
موضوع تبعید و فرار از وطن، در دیگر آثار حنا مینه نیز مشهود است. کَرَم، قهرمان رمان “بهار و پائیز” مثل خود نویسنده به چین و مجارستان تبعید می‌شود.
البته رمان‌های حنا مینه همه دارای ارزش ادبی یکسانی نیستند. مثلا به عقیده برخی از منتقدان، این نویسنده در “کابوس کوچ” فقط خواسته با شرح دردمندانه خاطرات کودکی راوی، “ترحم و شفقت خواننده را برانگیزد.”
با این حال، حنا مینه برنده جوایز مختلف در ادبیات عرب از جمله جایزه معتبر نجیب محفوظ در مصر شده بود. او همچنین در سال ۲۰۰۵ جایزه نویسندگان عرب را برای تمامی آثارش به دست آورد و در اواخر عمر نیز جایزه ادبی محمد زفزاف از سوی بنیاد اصیلا در مراکش به مینه اهدا شد.
روابط حسنه با دولت سوریه
با وجود پیشینه حنا مینه در مبارزه سیاسی، رابطه این نویسنده با حکومت بشار اسد خوب بود و وزارت فرهنگ سوریه هر سال یک جایزه ادبی به نام او اهدا می‌کند.
سه‌شنبه گذشته نیز اولین بار خبر درگذشت حنا مینه را خبرگزاری رسمی دولت سوریه اعلام کرد و وزارت فرهنگ سوریه هم در پیامی برای درگذشت این نویسنده، او را “یکی از بزرگترین رمان‌نویسان عرب و یکی از نمادهای رمان در جهان” دانست.
شاید حنا مینه هم مثل شخصیت اصلی رمان “برف از روزنه می‌ریزد”، پس از سالها تبعید قصد داشت مبارزه را در وطن ادامه دهد و حتی در سال‌های اخیر با هزاران سوری از جنگ داخلی سوریه فرار نکرد: “بعد از این هیچگاه نخواهم گریخت.”
