سفری زنانه به دنیای تروریسم

 آسو – محمد الدراجی، کارگردان عراقی، با دو فیلم رؤیاها (۲۰۰۶) و پسر بابِل (۲۰۱۰) به شهرتی جهانی دست یافت. جدیدترین اثر او، سفر (۲۰۱۷)، که به موضوع بحث‌انگیز تروریسم می‌پردازد، نخستین فیلم عراقی است که پس از ۲۷ سال در سینماهای این کشور نمایش داده شده است. این فیلم نماینده‌ی عراق در بخش بهترین فیلم غیرانگلیسی‌زبانِ نود و یکمین دوره‌ی جوایز اسکار است. ‌آن‌چه در ادامه می‌خوانید نقدی بر این فیلم و گفتگو با کارگردان آن است.

در سال‌های اخیر چند فیلم کوشیده‌اند تا نشان دهند در فکر بمب‌گذارانِ انتحاری چه می‌گذرد. محمد الدَراجی، فیلم‌ساز عراقی-هلندی، در سفر رویکرد متفاوتی دارد که از نظر عاطفی همه‌کس‌فهم است. دور و برِ تروریست خیالیِ این فیلم را مجموعه‌ی رنگارنگی از آدم‌های حاضر در ایستگاه قطار فراگرفته‌اند، شگردی که در بسیاری از مواقع به ‌شدت یادآور شاهکارهای نئورئالیستی است. این قصه‌ی جمع‌وجور با مهارت از دلهره و دیگر ترفندهای روایی بهره می‌برد و گاهی به احساساتی‌گری رو می‌آورد بی‌آن‌که کاملاً به آن تن در ‌دهد. این فیلم نظر مساعد تماشاگران حاضر در جشنواره‌ها، و احتمالاً دیگر تماشاگران، را جلب خواهد کرد.

زن جوانی که خود را سارا می‌خوانَد (زهرا غندور) پیش از ورود به ایستگاه مرکزی قطار بغداد روسری از سر برمی‌دارد. اواخر سال ۲۰۰۶ است، زمانی که قرار است این ایستگاه پس از سال‌ها ویرانی بازگشایی شود. ایستگاه مملو از نظامی‌ها، پلیس و دیگر نیروهای امنیتی است. او، که چهره‌ای عبوس دارد، با تمام توان می‌کوشد تا قاطی‌ِ جمعیت شود و در همان حال مسافران، فروشندگان دوره‌گرد و دیگر افراد نگون‌بختی را ورانداز می‌کند که نمی‌دانند جزئی از نقشه‌ی مرگبار او هستند: قرار است با استفاده از موادمنفجره‌ای که دور شکمش پیچیده، و او را باردار جلوه می‌دهد، «این محل را از لوث وجود آمریکایی‌ها پاک کند».

او در آرامش پیش از توفان شاهد خرده‌ماجراهایی است: دختربچه‌ی گل‌فروش سمجی (هدی عبد الامیر) به برادر واکسیِ منفعلِ دچار لکنت زبانش (حیدر عبد الامیر) پرخاش می‌کند؛ رهبر گروهی از نوازندگان دوره‌گرد (علی الخَصاف) با نامزد سابقش (ایمان لعیبی مهدی) روبرو می‌شود که شکایت می‌کند چرا ۲۲ سال او را منتظر گذاشته-هر چند می‌داند که تمام آن مدت ]در ایران[ اسیر بوده است؛ یک عروس نوجوان (زهرا عماد عبدالحسین) در فکر آن است که از دست مادر سرزنش‌گرش (هند عمران) و ازدواج اجباری قریب‌الوقوع فرار کند؛ زنی آشفته‌حال (حنین رعد قاسم) با ساک مسافرتی بزرگی پرسه می‌زند و از خودِ سارا مشکوک‌تر به نظر می‌رسد.

سارا با سردی مشغول تماشای این صحنه‌ها است که ناگهان سلام (امیر علی جباره) به ناخوشایندترین شکل ممکن خلوتش را بر هم می‌زند. سلام آدمِ قالتاق پشمالویی است که سارا پیشتر دیده با صدای بلند با تلفن همراهش حرف می‌زند و مزاحم رهگذران می‌شود. سلام متوجه می‌شود که سارا تنها نشسته و بنابراین به سراغش می‌رود. برای او سارا چیزی جز دختری زیبا نیست که باید با لات‌بازی توجهش را جلب کند- و آن‌قدر جسارت به خرج می‌دهد که پس از مدتی کوتاه به راز سارا پی می‌برد. سارا برای این که دهانش را ببندد، یک وسیله‌ی انفجاری را در داخل لباس سلام جاسازی می‌کند و او را به حرف‌شنوی از خود وامی‌دارد. سلام می‌کوشد تا سارا را از نقشه‌اش منصرف کند، آن هم در حالی که دارند جلوی دیگران تظاهر می‌کنند که زن و شوهرند. این ترفند مانع از بازجویی آنها توسط سربازان آمریکایی نمی‌شود. قلدرمآبی و توهین سربازان (سارا کمی انگلیسی بلد است) به تحکیم عقیده‌ی او درباره‌ی «کفار» می‌انجامد.

اما وقتی آن زن مشکوک بی‌مقدمه ساکش را به دوش سارا می‌اندازد، اراده‌اش سست می‌شود: درون ساک، نوزاد نامشروعی هست که سبب شده آن زن از خانه بگریزد. سلام، که نشانه‌هایی از مهربانی در او ظاهر شده، می‌گوید این نوزاد گواه زندگی و بخشش است اما سارا چندان مطمئن نیست.

سفر (که فیلم‌نامه‌اش اثر مشترک محمد الدراجی و ایزابل استید است) در مدت کوتاه ۸۲ دقیقه‌ای خود به موضوعات گوناگونی می‌پردازد بی‌آن‌که بیش‌ازحد شلوغ به نظر برسد. گاهی نزدیک است که فیلم پر سوز و گداز شود اما هرگز به این دام نمی‌افتد. در این فیلم خبری از موعظه نیست، و به ایدئولوژی بنیادگرایانه‌ای که سارا را به عملیات انتحاری سوق داده تنها به طور گذرا اشاره می‌شود. حاصل کار، با توجه به موضوع داغ و جنجالی‌اش، به طرز شگفت‌انگیزی فیلم خوبی شده است، یادآور فیلم‌های نئورئالیستی ایتالیایی و نمایش‌نامه‌های کلاسیکی نظیر آثار سارویان و وایلدر که در آن تعامل‌های جزئی میان شخصیت‌ها بر ارزش زندگی با همه‌ی غم و شادی‌های تلخ و شیرینش صحه می‌گذارد. ممکن است به نظر برخی پایان مبهم فیلم، پُر ادا و اطوار (و ترفندی آشنا) باشد اما به‌اندازه‌ی کافی مؤثر است.

نقش‌آفرینی همه‌ی بازیگران خوب است؛ بهترین بازی از آنِ غندور در نقش شخصیت اصلی است که هر چند از زندگی گذشته‌اش چیز زیادی نمی‌دانیم اما هرگز به بی‌قراری‌اش شک نمی‌کنیم. در اکثر دقایق، چشم‌های او چنان گودافتاده که گویی به همان زندگی اخروی‌ای وارد شده که انتظار دارد به عنوان پاداش عمل تروریستی‌ نصیبش شود. طراحی صحنه به ایستگاه و پیرامونش جان داده، و دوربین چابکِ دُرَید المنجم جنب‌وجوش ایستگاه را به صورتی برانگیزنده اما نه بی‌جهت متظاهرانه به تصویر کشیده است.[۱]